مقدمه
در ایران همانند دیگر نقاط جهان، سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایی جهانی لارامین آغاز شده است و شامل دو دوره ترشیری و کواترنری است. جدا از رویداد زمینساختی و تحولات ژئودینامیکی، از نگاه زیستی نیز مرز مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ، آمونیتها، بلمنیتها و بسیاری از موجودات ذرهبینی مشخص میشود.
رخداد لارامین یکی از رویدادهای زمینساختی اثرگذار بر زمینشناسی ایران است که در اثر آن ضمن به همرسیدن صفحههای جدا مانده و بسته شدن زمیندرز کهن (به جز مکران) حوضههای رسوبی مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفتهاند.
در البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنه شمالی از دامنه جنوبی جدا شود به همین رو نهشتههای سنوزوییک بخش شمالی ایران در دو حوضه رسوبی مستقل انباشته شدهاند. در بخش شمالی البرز،کهنترین نهشتههای سنوزوییک، ردیفهای دریایی میوسن هستند که رخساره پاراتتیس دارند و نشانگر پیشروی دریایی میوسن پس از یک دوره خروج طولانی است. شرایط دریایی میوسن البرز شمالی، کم و بیش تا زمان کواترترنری ادامه داشته است. در بخش جنوبی البرز، پس از دورههای فرسایشی و انباشت آواریهای پالئوسن (کنگلومرای فجن) زمین با دریای کم ژرفایی پوشیده شده که محل مناسبی برای تهنشست سنگآهکهای نومولیتدار ائـوسن پیشین، (سازند زیارت)، و توفیتهــای سبز ائوسن میانـی ( سازند کرج) بوده است. در مرز ائوسن – الیگوسن، رخداد زمینساختی پیرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبی شده است به همینرو سنگهای الیگوسن و حتی نئوژن البرز جنوبی گسترش بسیار محدود دارند و اغلب ردیفهای انباشته شده در حوضچههای بین کوهی با شرایط اکسیدی هستند. رخداد زمینساختی مرز میوسن – پلیوسن (فاز آتیکن) ضمن اثرگذاری بر فراخاست و مورفوتکتونیک البرز، سبب شده تا نهشتههای پلیوسن البرز انباشتههای کنگلومرایی (سازند هزار دره) باشند که در کوهپایههای جنوبی البرز به ویژه در حد فاصل قزوین تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پلیوسن، در زمان کواترنری نیز شرایط رسوبی البرز جنوبی از نوع رودخانهای سیلابی است که حاصل آن فرسایش شدید بلندیها و پر شدن سریع گودیها است.
در ایران مرکری ، بیشتر سنگهای پالئوسن انباشتههای کنگلومرایی حاصل از چرخههای فرسایشی رخداد لارامین هستند. سنگهای ائوسن گاهی نشانگر تکاپوهای آتشفشانی و گاهی انباشتههای فلیش گونهاند که در حاشیه قارهها انباشته شدهاند. عملکرد رخداد پیرنئن موجب برقراری محیطهای اکسیدی – قارهای محدود شده به همینرو سنگهای الیگوسن ایران مرکزی گسترش محدود دارند و بیشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و کنگلومرا هستند (سازند سرخ پایینی) که رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پیرنئن ، در اواخر الیگوسن بخش غربی ایران مرکزی (قم، ماکو، آذربایجان، تفرش، کاشان 000) با دریای پیشرونده الیگوسن - میوسن پوشیده شده است. سنگهای این دریای پیشرونده کربناتهای سکویی نوع رمپاند (سازند قم) که در محیطهای کمژرفا انباشته شدهاند و نشان میدهند که در این زمان (الیگوسن – میوسن ) قسمتهای باختری ایران مرکزی زیر دریای پیشروندهای بوده است که به احتمال از زاگرس به این ناحیه آمده است. سنگهای نئوژن ایران مرکزی انباشتههای قارهای – اکسیدی هستند و نشانگر آنند که از میوسن پیشین، با پسروی دریا، محیطهای قارهای حاکم شده که تا زمان پلیوسن و حتی کواترنر ادامه یافته است.
لیتواستراتیگرافی
در پهنه زاگرس سنگهای پالئوژن به سه رخساره ساحلی (سازند ساچون)، سکویی (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند که نشانگر شرایط و ژرفای متفاوت محیط رسوبگذاری پالئوژن زاگرس میباشند. در ائوسن میانی، در اثر رخداد پیرنئن، دریا از نواحی ساحلی و سکویی پس نشسته در حالی که در ترافها رخسارههای ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه میدادهاند. سنگهای الیگوسن – میوسن پیشین زاگرس، حتی در نواحی سکویی، کربناتهای کم ژرفا است (سازند آسماری) که به بازگشت دوباره دریا و پوشیده شدن نواحی سکویی اشاره دارد. ردیفهای میوسن پیشین – پلیوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگی رسوبهای همزمان با کوهزایی هستند که در یک دریای پسرونده به سمت جنوب باختری ته نشست شدهاند. خروج گسترده زمین در زمان پلیوسن سبب شده تا پسروی دریای نئوژن، در زمان پلیوسن در بیشترین مقدار باشد به همین رو سنگهای پلیوسن زاگرس انباشتههای کنگلومرایی (سازند بختیاری) هستند.
زمین ساخت
در شمال شرقی ایران (کپه داغ) در آغاز سنوزوییک، رخداد لارامین همچنان سبب پسروی دریا و انباشت نهشتههای قارهای پالئوسن (سازند پسته لیق) شده است. ولی، از اواخر پالئوسن به طور محلی (سازند چهل کمان) و از ابتدای ائوسن به طور سراسری محیط دریایی سازند خانگیران برقرار شده است. در مرز تقریبی ائوسن – الیگوسن، عملکرد رخداد پیرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دریا برای همیشه از کپه داغ گردیده به همین رو سنگهای نئوژن این ناحیه، ته نشست قارهای – اکسیدی هستند که گسترش بسیار محدود دارند.
در کوههای شرق ایران، پس از رخداد لارامین، حوضههای فلیشی شکل گرفتهاند که تا زمان ائوسن میانی دوام داشتهاند ولی در این زمان در اثر برخورد نهایی صفحههای لوت و افغان، دریا به طور گسترده و برای همیشه به سمت جنوب پسروی کرده است. در حوضه مکران، نهشتههای پالئوسن به رخسارههای گوناگون خشکی، دریایی کم ژرفا و دریایی ژرفاند که به ویژه انواع ژرف آنها با پوستههای اقیانوسی همراهاند و بخشی از آمیزههای رنگین مکران را تشکیل میدهند. شرایط و ژرفای دریای ائوسن مکران تغییرات زیاد داشته است به همین لحاظ واحدهای سنگچینهای ائوسن به رخساره و نامهای گوناگوناند که گاهی با سنگهای پالئوسن و گاهی با سنگهای الیگوسن پیوند دارند. نهشتههای الیگوسن مکرانرخساره شیلی – ماسهای فلیشگونه (واحد انگوران) دارند که پس از رخداد الیگوسن میانی (رویداد ساوین) ته نشست شدهاند و رسوبگذاری آنها تا میوسن ادامه داشته است. نهشتههای میوسن بالایی مکران، رسوبهای مارنی ژیپسدار، سنگ ماسه، شیل و کنگلومرا است که به نام گروه و یا واحد مکران نامگذاری شدهاند. تغییرات محلی رخسارهها سبب شده تا گاهی برای ردیفهای میوسن بالایی- پلیوسن مکران از نامهایی همچون کنگلومرای پالمی و یا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسههای سست کمسیمان، بخشی از انباشتههای پلیوسن مکران کنگلومرایی با قطعات بزرگ است که گاهی واحد نهنگ و گاهی کنگلومرای تلخاب نام دارند.
نهشتههای کواترنری ایران، به طور عمده رودخانهای – سیلابی هستند که پهنههای آبرفتی جوان را میسازند. با وجود این در حوضه و حاشیه خزر، نهشتههای کواترنری دریایی است. در ضمن، در پارهای نقاط ایران سنگهای کواترنری از نوع روانههای بازالتی، پادگانههای دریایی، نهشتههای بادی و رسوبهای کویری است.
جدا از انباشتههای رسوبی، در نتیجه فشارش و تنشهای وابسته به دو رخداد کوهزایی آلپ میانی و پایانی، بخشی از سنگهای سنوزوییک ایران معرف تکاپوهای ماگمایی هستند که به صورت روانهها و خاکسترهای آتشفشانی و یا تودههای نفوذی، به ویژه در صفحه ایران رخنمون دارند. فراوانی سنگهای ماگمایی سنوزوییک به اندازهای است که از این دوران به عنوان «دوران ماگماتیسم» ایران یاد میشود که گاهی، به ویژه در زمان ترشیری، تکاپوهای آتشفشانی همراه با فلززایی است به همین رو از ترشیری ایران به عنـوان « دوره فلزی» نیز یاد میشود.
